मुण्डकोपनिषत्
स्वामि सच्चिदानन्देन्द्र सरस्वति, श्री
संस्करण 1 | pp 1 - 148 | 1960
उपनिषदवतरणिकाभाष्यम् — ब्रह्मविद्यायाः सम्बन्धप्रयोजने - केवला विधैव मुक्तिसाधनम् - उपनिषदो व्याख्येयत्वोपपादनोपसंहारः ।।
प्रथममुण्डके - प्रथमः खण्डः
- विद्यासंप्रदायकर्तृपरम्परा — संप्रदायप्रवर्तकस्य ब्रह्मणः प्रशंसा - ब्रह्मणा अथर्वणे प्रत्ता ब्रह्मविद्या - अथर्वा, अङ्गीः, भारद्वाजः - इति परम्परया अङ्गिरसा प्राप्ता विद्या ।।
- शौनकस्य प्रश्नः — शौनकस्य गुरूपसत्तिः - कस्मिन्नु इति पृष्टवतः शौनकस्याशयः ।।
- परापरविद्याविभागः — अङ्गिरस उत्तरम् - प्रतिवचनसाङ्गत्योपपत्तिः ।।
- अपरविद्यास्वरूपम् — साङ्गवेदाः अपरविद्या ।।
- परविद्यास्वरूपम् — परप्राप्तिसाधनं परविद्या - परविद्याया वेदजन्यत्वात् न वेदबाह्यत्वम् - परविद्याया अपरविद्यातो वैलक्षण्यम् - संग्रहेणाक्षरवर्णनम् - अक्षरमद्वितीयमेव जगत्कारणम् - सृष्टौ क्रमः - परविद्योपसंहारः ।।
- प्रथममुण्डके - द्वितीयः खण्डः
- ग्रन्थसम्बन्धः - अपरविद्याविषयप्रदर्शने हेतुः ।।
- अपरविद्याविषयः - कर्म — कर्ममार्गः - अग्निहोत्रम् - कर्ममार्गे विपत्तयः - सम्यगाचरितस्य कर्मणः फलम् - कर्मणः स्वर्गं परमं फलम् ।।
- केवलकर्मनिन्दा — कर्मफलस्यानित्यत्वम् - कर्मणोऽविद्याविषयत्वम् - कर्मिणामकृतार्थता - पुण्य-फलभोगेन न कृत्स्नकर्मक्षयः ।।
- अपरविद्याविषयोपसंहारः — ज्ञानयुक्तकर्मिणां गतिः - नायमात्यन्तिको मोक्षः ।।
- परविद्या गुरुमुखेनैवावगन्तव्या — विरक्तस्यैव ब्रह्मान्वेषणाधिकारः - सद्गुरुलक्षणम् - अधिकारिलक्षणम् ।।
- द्वितीयमुण्डके - प्रथमः खण्डः
- उत्तरग्रन्थसम्बन्धः ।।
- अक्षरं सर्वजगदुत्पत्तिप्रलयकारंणम् — अक्षरस्य जीवोत्पत्तिप्रलयनिमित्तत्त्वम् - सर्वविकाररहितमक्षरम् - सर्वजीवधर्मविवर्जितमक्षरम् - अन्याकृतादपि परमक्षरम् - प्राणादीनामुत्पत्तिरक्षरादेव - सृष्टिग्रन्थसम्बन्धः - अक्षरादेव विराडुत्पत्तिः - अक्षरादेव प्रजासृष्टिः - क्रियाकारकफलात्मकं सर्वमपि पुरुषादेव - कर्माङ्गान्यपि पुरुषात् - इन्द्रियार्थविज्ञानान्यपि पुरुषादेव - समुद्रादिबाह्यवस्तून्यपि पुरुषादेव ।।
- सर्वमिदं पुरुष एव
- द्वितीयमुण्डके - द्वितीयः खण्डः
- अक्षराधिगमोपायः — सर्वविकल्पास्पदस्वयंप्रकाशात्मरूपमक्षरम् - सर्वाश्रयभूतेऽक्षरे चित्तसमाधानं कर्तव्यम् - अक्षरदर्शनोपायो योगः - कथं निदिध्यासितव्यम् ? हृदयमध्ये ध्यातव्य आत्मा - आत्मा हृदयाकाशे उपलभ्यते - हृदये दृष्टस्याऽऽत्मनः सर्वतो दर्शनम् ।।
- परदर्शनविचारोपसंहारः — परमात्मज्ञानफलम् - ब्रह्मैव परमार्थसत्यम् ।।
- तृतीयमुण्डके - प्रथमः खण्डः
- उत्तरग्रन्थसम्बन्धः ।।
- परमात्मदर्शनफलम् — सुपर्णरूपकम् - आत्मदर्शनेन वीतशोकत्वम् - ज्ञानी नातिवादी भवति - ज्ञानी स्वात्मतृप्तः - नात्र ज्ञानकर्मसमुञ्चयोऽभिप्रेतः ।।
- आत्मदर्शनसाधनानि — सत्यतपःसम्यग्ज्ञानब्रह्मचर्याणि - साधनस्तुतिः - हृत्स्थब्रह्मस्वरूपम्-विशुद्धान्तःकरणेन ध्यानम् असाधारणं साधनम् ।।
- ज्ञानिनः सर्वकामावाप्तिः — ज्ञानिशुश्रूषा विभूतिप्रदा सकामानाम् ।।
- तृतीयमुण्डके - द्वितीयः खण्डः
- आत्मज्ञशुश्रूषूणां निष्कामानां मोक्षः — निष्कामानां शुश्रूषूणां मोक्षप्राप्तिः ।।
- आत्मज्ञः पर्याप्तकामः
- आत्मवरणमेव मुख्य आत्मप्राप्त्युपायः — आत्मप्राप्त्यै परमोपायः
- आत्मप्राप्त्यै सहकारिसाधनानि — बलादिसहकारिसाधनानि
- ज्ञानिनो ब्रह्मभावः — सर्वात्मना ब्रह्मप्राप्तिर्ज्ञानिनः - ज्ञानिनां न गतिपूर्विका ब्रह्मप्राप्तिः - विज्ञानात्मनः सकर्मणः परमात्मन्येकीभावः - नामरूपाभ्यां विभुक्तिः - ब्रह्मविद् ब्रह्मैव भवति ।।
- उपसंहारः — विद्यासंप्रदानविधिः
- उपनिषत्सारः
- मन्त्रानुक्रमणिका
- भाष्यस्यमुख्यशब्दसूची
| Visitors |
|---|
