काठकोपनिषत्
स्वामि सच्चिदानन्देन्द्र सरस्वति, श्री
संस्करण 1 | pp 1 - 188 | 1962
- उपनिषदवतरणिकाभाष्यम्
- प्रथमाध्याये - प्रथमा वल्ली
- नचिकेतसो यमसकाशप्राप्तिः — वाजश्रवसो यज्ञः - नचिकेतसः श्रद्धा - नचिकेतसः स्वगतं चिन्ता - पित्रा नचिकेतसं मृत्यवे ददामीत्युक्तिः - नचिकेतसः परिदेवना - पितरं प्रति नचिकेतस उक्तिः ।।
- यमं प्रति परिवारस्योक्तिः — अतिथिसेवा अवश्यं कर्तव्या ।।
- यमेन वरत्रयप्रदानम् — यमस्य परप्रदाने हेतुकथनम् ।।
- नचिकेतसा प्रार्थितः प्रथमो वरः — पितुः सौमनस्यं प्रथमो वरः - मृत्युना प्रथमवरदानम् ।।
- द्वितीयो वरः — अग्निविद्याप्रार्थना - मृत्योर्वरदानप्रतिज्ञा - इष्टकाचयनोपदेशः ।।
- प्रीतेन यमेन प्रत्तश्चतुर्थो वरः — तुष्टेन मृत्युना सृङ्कादानम् - ज्ञानकर्मसमुच्चयफलम् ।।
- अग्निविज्ञानप्रकरणोपसंहारः — फलोपसंहारः - प्रकरणोपसंहारः ।।
- तृतीयो वरः — उत्तरग्रन्थसंबन्धः - आत्मज्ञानप्रार्थना-यमेन शिष्यबुद्धिविचालनम् - नचिकेतसः स्थैर्यम् आत्मजिज्ञासायाम् - आत्मज्ञानफलतुल्यतया उपस्थापितानि कतिचित् फलानि - नचिकेतसा सर्वकामोपभोगनिन्दा ।।
- तृतीयवरप्रार्थनोपसंहारः — आत्मविज्ञानमेव मम वान्छितं नान्यदिति प्रतिज्ञा ।।
- प्रथमाध्याये - द्वितीया वल्ली
- विद्याविद्ययोर्विद्याया एव श्रेयस्करत्वम् — श्रेयःसाधनमुपाददानस्यैव पुरुषार्थः - विवेकिन एव श्रेयःसाधनं वृणते ।।
- यमकृता नचिकेतसः प्रशंसा — नचिकेतसो वैराग्यम् - नचिकेतसो विवेकः - अज्ञानां ध्रुवं संसारानर्थभाजनत्वम् - श्रेयोऽर्थी सुदुर्लभः - आगमवता आचार्येण प्रोक्तमेव ज्ञानं सफलम् - तर्कमात्रेण आत्मज्ञानं नाप्यम् - मत्तोऽपि विरक्ततरस्त्वमिति यमेन नचिकेतसः प्रशंसा ।।
- वक्ष्यमाणज्ञानस्तुतिः — आत्मज्ञानाद् द्वन्द्वात्ययः - आत्मज्ञानादानन्दप्राप्तिः ।।
- आत्मयाथात्म्यविषयः प्रश्नः
- ओंकारद्वारेण ब्रह्मोपदेशः — ओंकारसाधनत्वं ब्रह्मप्राप्तेः — ओंकारस्य परब्रह्मालम्बनत्वम् ।।
- आत्मनः साक्षात् स्वरूपनिर्धारणम् — आत्मा सर्वविक्रियारहितः - आत्मनः सर्वक्रियाक्षयत्वविषयत्वाभावः - अकाम एवात्मानं पश्यति - विषयापहृतचित्तैर्दुर्विज्ञेय आत्मा
- आत्मविज्ञानफलम्, साधनं च — आत्मज्ञानस्य शोकराहित्यं फलम् - आत्मविज्ञानोपायः - आत्मविज्ञाने साधनान्तराणि - साधनसंपत्तिरहितो नात्मानं विजानीयात् ।।
- प्रथमाध्याये - तृतीया वल्ली
- तृतीयवल्लीसंबन्धः ।।
- हृदये स्थितं ब्रह्मद्वयम् — द्वौ आत्मानौ हृदये स्तः - वेद्यं ब्रह्माद्वयम् ।।
- रथरथिरूपककल्पना — शरीरादीनां रथादित्वम् ।।
- विज्ञानवदविज्ञानवतोः फलभेदः — सुबुद्धिमत एव वश्येन्द्रियत्वम् - अविज्ञानवतः संसारगतिः, विज्ञानवतो मोक्षश्च ।।
- ब्रह्मणः परमसूक्ष्मत्वात् प्रत्यगात्मत्वम् — विष्णोः पदस्य प्रत्यगात्मत्वम् - सर्वस्यापि प्रत्यगात्मायं पस्मात्मा ।।
- सूक्ष्मस्यात्मनो दर्शनार्थं योगः — इन्द्रियादिप्रविलयनयोगः - आत्मदर्शनयन्तकर्तव्ययोपदेशः - निरतिशयसूक्ष्मत्वाद्युपपत्तिर्ब्रह्मणः ।।
- आत्मविज्ञानस्तुतिः — आख्यानश्रोतुर्विज्ञातुश्च ब्रह्मसायुज्यं फलम् - श्राद्धकाले श्रावणेन अनन्तफलवत्त्वं कर्मणः ।।
- द्वितीयाध्याये - प्रथमा वल्ली
- काम एव आत्मज्ञानस्य प्रतिबन्धः — उत्तरवल्लीसंबन्धः - पराग्दृष्टिः स्वमावो लोकस्य, प्रत्यग्दृष्टिस्तु कस्यचिदेव - अविवेकिनामेव विषयविषयः कामः - न विवेकिनाम् ।।
- आत्माधिगमप्रकारः — यद् बाह्याध्यात्मिकरूपाद्यवभासकं तदेव प्रकृतं ब्रह्म - यज्जाग्रत्स्वप्नसाक्षि तदेव प्रकृतमात्मतत्त्वम् - जीवं कालत्रयातीतपरमात्मत्वेन विदुषः फलम् ।।
- प्रस्थगात्मब्रह्मणः सर्वात्मत्वम् — हिरण्यगर्भः प्रकृतब्रह्मणोऽनन्यः - हिरण्यगर्भस्य सर्वभूतात्मत्वम् अग्निरूपेण स्थितो विराडपि ब्रह्मैव - प्राणस्य सर्वदेवतामयत्वम् - सर्वेषामपि संसारिणां ब्रह्मणानन्यत्वम् ।।
- ब्रह्मात्मैकत्वज्ञानात् सर्वानर्थप्रहाणिः — अविद्ययैव ब्रह्मणि नानात्वं भासते - हृदयावच्छिन्नत्वेन विभाव्यमान आत्माब्रह्मैव ।।
- ज्ञानाज्ञानफलोपसंहारः — अज्ञानिनः सातत्येन संसारः - ज्ञानिन आत्मा परमात्मनः सकाशात् सर्वथा दिर्विवेचनः ।।
- द्वितीयाध्याये - द्वितीया वल्ली
- शरीररचनासमालोचनेन तदसंहतात्माधिगमः - ब्रह्मणः सर्वेष्यपि शरीरेष्वेकत्वम् - वायुकरणव्यापारलिङ्गेनात्माधिगमः - यस्य विगमे कार्यकरणसंधातो हतबलो भवति स आत्मा - प्राणादिकरणसमूहस्य आत्मर्थत्वम् ।।
- ब्रह्मात्मनोरेकत्त्वम् — आत्मनोऽज्ञानान्मनुष्यादिस्थावरान्ता गतिः - आत्मनोऽनन्यद् ब्रह्म ।।
- आत्मैकत्वे दृष्टान्तौ — एकस्यैवानेकत्वेन विभाव्यमानत्वे दृष्टान्तद्वयम् ।।
- देहस्थस्यापि परस्य न संसारदुःखम् — परमात्मनो दुःखालिप्तत्वे दृष्टान्तः ।।
- आत्मज्ञानिनां नित्यसुखशान्ती — सर्वकारणं परमात्मानमात्मत्वेन पश्यताम् नित्यसुखम् - आत्माधीनमेव नित्यत्वं चेतरेषाम् ।।
- ब्रह्मानन्दः सर्वेषामपि सुवेद्यः — आत्मा स्वयं भाति विभाति चेतररूपेण ।।
- द्वितीयाध्याये - तृतीया वल्ली
- षष्ठवल्लीसंबन्धः ।।
- जगतः परमकारणं ब्रह्म — संसारवृक्षरूपकम् - संसारमूलस्य ब्रह्मणः स्वरूपम् ।।
- जगन्नियन्तृ ब्रह्म — सर्वप्रवृत्तिहेतुभूतं ब्रह्म - ब्रह्मणो भयहेतुत्वम् ।।
- ब्रह्म चेहैव लोके विज्ञातव्यम् — ब्रह्म चेदिहैव न ज्ञातम्, ततो जन्मान्तरकारणं भवति - इहलोके एव ब्रह्मणः स्फुटदर्शनम् ।।
- ब्रह्म प्रत्यगात्मत्वेनैव बोद्धव्यम् — आगमापायिनाम् इन्द्रियाणां सर्वेषामपि साक्षी प्रत्यगात्मा - आत्मनः सर्वप्रत्यक्वं ज्ञात्व भुक्तिः ।।
- ज्ञानसाधनं योगः — अविकल्पयितृबुद्द्यैव शक्यदर्शन आत्मा-हृन्मनीड्बिद्धिप्राप्तिः कथं भवति ? - योगावस्थानिरूपणम् ।।
- ब्रह्मज्ञानं तत्फलं च — आत्मास्तित्ववादिन्येव तत्त्वोपलब्धिः - अस्तीत्युपलब्धवत एव निरुपाधिकात्म - तत्त्वज्ञानम् - कामप्रविलये अमृतत्वप्राप्तिः - अविद्याग्रन्थिविनाशात् कामानां समूलविनाशः ।।
- अपरब्रह्मविद्याफलम् — गतिविशेषसंकीर्तनस्य प्रयोजनम् - अपरब्रह्मविदां गतयः ।।
- उपसंहारः — उपनिषदर्थोपसंहारः - आख्यायिकार्थोपसंहारः ।।
- शान्तिपाठप्रयोजनकथनं तद्व्याख्यानं च ।।
- काठकोपनिषत्सारः
- मन्त्राणामनुक्रमणिका
- परिशिष्टम्
- भाष्यस्थमुख्यशब्दसूची
Visitors |
---|